Składamy serdeczne podziękowania Autorowi poniższej pracy za zgodę na jej publikację.

Jerzy Lejawa
OPIS GRANIC REZERWATU "RYDNO"
ORAZ JEGO DZIEJE GEOLOGICZNE
(aneks do artykułu REZERWAT ARCHEOLOGICZNY "RYDNO")
(maszynopis)

Opis granic rezerwatu "Rydno" oraz jego dzieje geologiczne (aneks).

Rezerwat zajmuje dolinę rzeki Kamiennej od części miasta Skarżysko (Łyżwy, Nowy Młyn) po tzw. Górę Św. Rocha w Wąchocku. W ogólnym zarysie granice chronionego obszaru biegną w pobliżu poziomic 230 m. n.p.m. - w północnej części rezerwatu oraz 220 m. n.p.m. - w partii południowej. Od początku zdecydowano się również objąć ochroną krajobraz polodowcowych form terenowych, z którymi są integralnie związane pozostałości osadnictwa z tamtych czasów. Na południu rezerwat sięga po północne stoki cypla lub wzgórza zwanego Górą Św. Rocha. Tu granica rezerwatu przekracza rzekę i biegnie wzdłuż linii kolejowej dnem doliny ku ostatnim zabudowaniom Wąchocka na lewym brzegu rzeki, w kierunku płn-zach. W pobliżu tego miejsca granica przekracza tory kolei, następnie podąża łukiem pomiędzy poziomicami 230 m. - 240 m. n.p.m. do cypla wysoczyzny noszącego lokalną nazwę "Pod Lasem". Dalej, granica ta przecina zalesiony i podmokły wylot doliny potoku Wężyk (lewy dopływ Kamiennej) obejmując dwie, odcięte od wysoczyzny, wyniosłości przekraczające wysokość 230 m. n.p.m., docierając w okolicy przystanku kolejowego "Grzybowa Góra" znów do poziomicy 230 m. i skręca wzdłuż tej poziomicy (na północ od niej) na zachód. W miejscu gdzie poziomica ta dochodzi do linii kolejowej granica rezerwatu cofa się na wschód omijając najbardziej podmokłe fragmenty przeciętego przez linię kolejową zagłębienia zwanego "Babica" i obszar zniszczony przez pola lagunowe oczyszczalni ścieków. Omijając oczyszczalnię granica znów się styka z wspominaną wyżej poziomicą w pobliżu wjazdu na teren komunalnego wysypiska śmieci. Od tego miejsca granica skręca na płd.-zach. do punktu przecięcia tej samej poziomicy przez ulicę Łyżwy w Skarżysku. Odtąd granica zawraca i biegnie prosto w kierunku płd.-wsch.-wsch. na południe od tej ulicy do Kamiennej obejmując jej rozlewiska. Granica przechodzi na prawy brzeg rzeki do analogicznej poziomicy 230 m, około 100-150 metrów na zachód od młynu Pijanowskich, drogi leśnej i linii sieci energetycznej do Michałowa. Na odcinku od tego punktu po okolice młynu Piaska granica biegnie wzdłuż starej drogi z Szczepanowa do Piaski. Około 100 m. na wschód za Piaską rezerwat skręca ostro na południe w kierunku cypla wysoczyzny (poziomica 230) omijając go jednak od wschodu. Granica skręca następnie na płd.-wsch. do poziomicy 220 m. n.p.m. i odtąd biegnie na południe, przecinając dolinę potoku Kaczka (vel Żarnówka) wzdłuż poziomicy 220 m., omijając od wschodu zabudowania Marcinkowa Dolnego i szosę z tej wsi do Wąchocka, aż do wyżej wspomnianej Góry Św. Rocha.

Pod względem geomorfologicznym obszar ten jest pograniczem dwóch jednostek: Płaskowzgórza Suchedniowskiego (prawy brzeg Kamiennej) i Garbu Szydłowieckiego (3: 302-303).

Pod względem geologicznym dolina rzeki oraz otaczające ją wzgórza zbudowane są z piaskowców, zlepieńców, iłowców powstałych w okresach Triasu lub Liasu (najniższe piętro Jury - 180 mln lat temu). Zalega na nich cienka pokrywa utworów rzeczno-lodowcowych zlodowacenia środkowopolskiego (noszącego też nazwę zlodowacenie Riss). Dno doliny Kamiennej pokrywają utwory tzw. III terasy Kamiennej. Starsze terasy zostały przykryte późniejszymi osadami wyerodowanymi ze zboczy albo zatarły je ślady procesów gospodarczych. Terasa II - tzw. "Litorynowa", która jest młodsza, na tym odcinku Kamiennej prawie nie występuje. W okolicy Skarżyska, na lewym brzegu rzeki rezerwat objął południowe peryferie zagłębień "Babica" i "Pastwisko" wyerodowanych w utworach III terasy, która zablokowała w tym miejscu wylot marginalnej dolinki polodowcowej (powstałej pod koniec zlodowacenia Riss) uchodzącej pod kątem 45' do doliny rzecznej. Obecnie większość obszaru "Babicy" zajęły pola lagunowe oczyszczalni ścieków i komunalne wysypisko śmieci. Drugie zagłębienie - "Pastwisko" leży na wschód od "Babicy". Najniższą partię "Pastwiska" zajęło torfowisko "Babiczka".

III terasa jest zbudowana w dolnej partii z różnoziarnistego piasku, rzadkich, żwirków słabo lub średnio otoczonych ze skał północnych (przyniesionych tu przez lodowiec) oraz miejscowych iłów pochodzących z liasu. Górną część terasy buduje gruz i żwir przedzielony paroma poziomami piasku warstwowanego. Żwiry są pochodzenia fluwioglacjalnego (rzecznolodowcowego). Przeważają w nich otoczaki skał północnych i miejscowych: piaskowców, wapieni, krzemieni. Spotyka się również prawdziwe graniaki i eologliptolity - ślad silnej erozji eolicznej w schyłkowej fazie epoki lodowcowej, gdy panował tu suchy i mroźny klimat, a teren pozbawiony był zwartej szaty roślinnej. Poziom żwirowy był często scementowany wytrąceniami tlenków żelaza. Powyżej żwirów znajduje się poziom piasków uwieńczony dobrze wykształconą glebą bielicową. W profilu terasy, na przejściu między jej dolną i górną partią, zarejestrowano ślady tzw. zjawisk krioturbacyjnych - to znaczy - związanych z oddziaływaniem silnych mrozów na powierzchnię ziemi. Są to zmiany wywołane pęcznieniem mrozowym - tzw. kliny mrozowe. Widoczne w górnych warstwach urwisk poziomy żwirów przykrywające piaski są śladem deflacji - wywiewania i przemieszczania przez wiatr mas piasku. Podobnie zbudowana jest terasa Kamiennej na odcinku między Marcinkowem a Wąchockiem.

Porównując poziomy sedymentów III terasy Kamiennej z analogicznymi zjawiskami w dolinie Wisły, oraz ich stosunek do spotykanej w dolnej partii biegu Kamiennej pokrywy lessowej przyjmuje się, że koniec osadzania się terasy nastąpił bezpośrednio przed początkiem najstarszego Dryasu (tj. 13 -12 tys. lat p.n.e.). Obecność wydm na powierzchni terasy pod Marcinkowem Dolnym wskazuje, że ta forma terenowa nie może być młodsza od Böllingu (11100 - 10100 lat p.n.e.). Obserwowane w profilach terasy ślady działania niskich temperatur, na przejściu dolnej i górnej partii, można łączyć z maksimum zlodowacenia bałtyckiego (lub Würm), tj. 24 - 18 tys. lat p.n.e.. Zagłębienia "Babica" i "Pastwisko" zostały wyerodowane w okresie między najstarszym Dryasem a Preborealem (tj. w czasie 12 tys. - 9/8 tys. lat p.n.e.) w klimacie wykluczającym zwartą pokrywę leśną. Torfy zaczęły osadzać w "Babiczce" dopiero w okresie Borealnym (7900 - 6000 tys. lat p.n.e.). Osadzanie się torfów trwało do okresu historycznego (według 19: 127-139).

Magnesem przyciągającym wówczas ludzi w te strony były drobiny hematytu zawartego w piaskowcu, którego wychodnię eksploatowano na północno-wschodnim zboczu wzgórza w Łyżwach i Dolnym Młynie leżącym w widłach doliny Kamiennej i wspomnianej wyżej marginalnej dolinki polodowcowej. Z badań powierzchniowych S. Krukowskiego wynika, że podobna wychodnia może wystąpić w okolicy Wielkiej Wsi (por. 22: 58). Wcześ-niejsze badania koncentrowały się w dolinie Kamiennej na fragmentach terasy i wydmach zagrożonych poborem piasku. Samo pole górnicze w Skarżysku oraz przyległy teren, wówczas niezagrożony, nie był badany wykopaliskowo. Dopiero nasilający się w okolicy pobór piasku, torfu i nieszczęśliwa lokalizacja oczyszczalni ścieków zmusiły archeologów do przeprowadzenia tu w drugiej połowie lat 70-tych ratowniczych badań wykopaliskowych na najbardziej zagrożonych miejscach. Potrzeba równoległego prowadzenia ratowniczych prac w innych punktach rezerwatu, gdzie istniało i istnieje nadal zagrożenie nielegalnym poborem piasku sprawia, że daleko jeszcze do pełnego rozpoznania tego pola górniczego lub zagłębia.

Bibliografia - patrz "Jerzy Lejawa - Rezerwat Archeologiczny Rydno"

styczeń 1991 Jerzy Lejawa st. insp. woj. Wydziału Archeologicznego PSOZ - Kielce (dawny WOAK - Kielce)